مدرسه و نقش آن در تربیت دینی دانش آموزان

چکیده

با توجه به اهمیت مدرسه به عنوان یک نظام اجتماعی و نقش آن در تربیت دینی دانش آموزان در این پژوهش تلاش شده راهکارهایی برای دستیابی به این تربیت دینی ارائه شود، بنابراین با استفاده از روش تحقیق توصیفی با تکیه بر مبانی نظری به تحلیل و سپس نتیجه گیری پرداخته و در پایان راهکارهایی برای جلوگیری از آسیب های تربیت دینی در مدرسه ارائه شده است. روش گرداوری اطلاعات به شیوه ی کتابخانه ای بوده است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل کیفی به بررسی اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها بر اساس منطق و استدلال و در نهایت اظهار نظر درباره فرضیه ها پرداخته شده است. این پژوهش نشان می دهد که معلم، برنامه درسی و گروه دوستان و هم کلاسی ها در تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی نقش دارند. عدم رعایت اصول تربیتی، ناکارآمدی محتوای کتب درسی، تعارض میان آنچه در مدرسه به دانش آموز آموزش داده می شود با آنچه از خانواده و محیط کسب کرده، عدم هماهنگی میان کادر مدرسه و رفتارهای ضد ارزشی گروه دوستان و همکلاسی ها از جمله عواملی هستند که موجب آسیب به تربیت دینی دانش آموزان خواهد شد.

واژگان کلیدی: تربیت دینی، معلم، برنامه درسی، دانش آموزان، دوستان، آسیب ها

معلم حماسه ساز از کلیبر :

چکیده

واژگان کلیدی: تربیت دینی، معلم، برنامه درسی، دانش آموزان، دوستان، آسیب ها

مقدمه

انسان شایستگی رسیدن به همه ی کمالات الهی را دارد و آفریده شده تا خلیفه ی خداوند بر روی زمین شود. برای رسیدن انسان به چنین مقامی نیاز است تا در مسیر دین قدم بردارد و در جهت آن رشد کند. در این راه افراد و گروه های مختلفی با انسان همراه هستند و می توانند به عنوان راهنما، او را در مسیر دین تربیت کنند و به بالا ببرند یا در مسیر غیر دینی او را از مقصد دور تر کنند. مدرسه یکی از این عوامل است که قرار است در این مقاله نقش آن در تربیت دینی دانش آموزان بررسی شود.

بیان مسأله

جامعه ی دینی نیاز به تربیت دینی دارد تا افراد در آن استعدادهایشان را شکوفا سازند. شیوه ی تربیتی مدرسه بر شخصیت دانش آموزان بسیار مؤثر است. تربیت در همه ی ابعاد اعتقادی، عبادی و اخلاقی با توجه به ابعاد وجودی انسان کار ساده ای نیست. لذا لازم است همه ی عوامل مؤثر بر تربیت در مدرسه و خارج از آن به طور هماهنگ به تربیت افراد بپردازند. در این نوشتار سعی شده مسئولیت سنگین اجزای مدرسه در برابر تربیت دینی دانش آموزان بیان شود.

اهمیت و ضرورت

فلسفه بعثت انبیا به صراحت کتب آسمانی به ویژه قرآن کریم، سعادت انسان است. در اهمیت تربیت دینی همین بس که صد و بیست وچهار هزار پیامبر مبعوث شدند تا به این مهم بپردازند. همچنین پیامبر اسلام نیز از میان افراد امی برگزیده شده است (جمعه/2) تا انسان ها به سعادت برسند. در جامعه ی امروز مدرسه از جایگاه مهمی در تربیت دانش آموزان برخورداراست و می تواند فعالیت خود را در این زمینه در جهت مثبت و یا منفی به انجام برساند. بنابراین ضروری به نظر می رسد که چگونگی تربیت دینی در مدرسه و آسیب های احتمالی آن مورد بررسی قرار گیرد.

تربیت دینی

تربیت در ادیان ومکاتب مختف تعاریف گوناگونی دارد اما در حوزه فرهنگ اسلامی برخی گفته اند: <<تربیت یعنی انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفته اش را در تمام ابعاد وجود، و به طور هماهنگ پرورش داده، شکوفا سازد و به تدریج به سوی هدف و کمال مطلوب حرکت کند [1].
<<دین مجموعه ای از آموزه های نظری درباره جهان و انسان و آفریدگار این دو و هنجارهای اخلاقی و دستورهای عملی مبتنی بر آن آموزه ها با سه هدف اعتقاد، تخلق و عمل است>> [2].
<<تربیت دینی به معنای فراهم كردن زمینه فراگیری و به كار بستن اصول منطقی و فلسفی است، به گونه ای كه در نتیجه آن متربی بتواند مسائل دینی را درك كند و اعتقاداتش به باورهای دینی و عملش به دستورهای آن از روی آگاهی باشد>> [3].

ساختار دین اسلام

از نظر شهید مطهری معارف اسلام (گزاره های معتبر اسلام) عمدتا در سه مقوله ی کلی اعتقادات، اخلاقیات و احکام قرار می گیرند [4]. با توجه به گستره ی اسلام، تربیت اسلامی نیز سه بخش خواهد داشت، تربیت اعتقادی، تربیت اخلاقی و تربیت احکامی (تربیت عبادی و تربیت معاملی)[5].

تربیت اعتقادی

اعتقادات بخشی از دین اسلام را تشکیل می دهد، از این رو دین داری یک فرد مسلمان در صورتی کامل و پذیرفته است که از نظر اعتقادی کمبودی نداشته باشد (نساء/136). دوم اینکه بخشی از کارکرد های مهم دین که امروز بر آن تأکید می شود وابسته به اعتقادات و حاصل آن است. معنا بخشی به زندگی، معنا دادن به درد و رنج هایی مانند تنهایی، احساس ظلم و بی عدالتی و از بین بردن ترس از مرگ، تنها از عهده ی دین بر می آید. سوم اینکه اعتقاد به عقاید اسلامی-شرط لازم نه شرط کافی- برای پایبندی به دیگر دستورات اسلام است. یعنی اگر کسی به این امور اعتقاد نداشته باشد، هیچ گاه به دستورهای اسلام پایبند نخواهد بود. لذا لازم است تربیت اعتقادی مقدم بر تربیت اخلاقی و عبادی باشد [6].
هدف تربیت اعتقادی سه بخش دارد:1. پرورش شناخت نسبت به خدا، پیامبر، ائمه و معاد. 2. پرورش پذیرش و تسلیم نسبت به خدا، پیامبر، ائمه و معاد 3. پرورش محبت و علاقه نسبت به خدا، پیامبر، ائمه و معاد [7].

تربیت اخلاقی

مکارم اخلاق از ارزش های انسانی است که با روح مجرد و ملکوتی او تناسب و سنخیت دارد و تخلق به آنها موجب تکامل نفس و تقرب الی الله و نیل به سعادت اخروی خواهد بود. از طرف دیگر رذایل اخلاقی موجب شقاوت خواهد شد. اخلاق در زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز تأثیر به سزایی دارد. سلامت و آرامش روانی هر انسانی تا حد زیادی مربوط به خلق و خوی اوست [8].
هدف تربیت اخلاقی را می توان در دو مورد خلاصه کرد:
1. پرورش فضایل و از میان بردن رذایل (پرورش توانایی پایبندی عملی به ارزش های اخلاقی): آراستن نفس متربی به فضایل و پیراستن آن از رذایل، این توانایی را در متربی ایجاد می کند که در مقام عمل، به ارزش های اخلاقی پایبند باشد و موانع درونی و بیرونی نتواند او را از پایبندی به ارزش ها منحرف کند [9].
2. پرورش فهم و تعقل اخلاقی: پرورش فهم و شناخت اخلاقی، از آن رو ارزشمند است که متربی را یاری می کند تا بطور مستقل رفتارهای درست را از نادرست تمیز دهد و وظیفه ی اخلاقی خود را در موقعیت های مختلف باز شناسد. نکته ی دیگر این است که پرورش فضایل و از میان بردن رذایل یا همان توانایی عمل به شناخت اخلاقی بدین معناست که، شخص پس از تشخیص به وظیفه ی خود عمل کند و تحت تأثیر بازدارنده های درونی و بیرونی قرار نگیرد [10].

ترببت عبادی

به طور خلاصه بررسی تربیت عبادی از چند جهت ضرورت دارد:نخست آنکه عبادات بخشی از دین اسلام است و بدون تربیت عبادی، تربیت دینی ناقص خواهد بود، دوم آنکه عبادات، رشد دهنده و تقویت کننده ی ایمان و به عبارتی، مکمل ایمان و اعتقادات هستند. سوم آنکه تربیت اعتقادی بدون توجه به عبادت و تربیت عبادی ارزش ندارد، همچنان که درخت میوه ای که به بار ننشیند ارزش ندارد [11].
در بحث تربیت دینی هدف و غایت اصلی تعبد متربی در برابر دستورهای خداوند است، پس صرف شناخت و تحریک عواطف و هیجانات درباره ی خداوند کافی نیست. بلکه اینها مقدمه ای برای ایجاد روحیه ی تعبد در متربی است، چنانکه اصل دین و حتی هدف از خلقت جن وانس نیز تعبد در برابر خداوند ذکر شده است [12].

هدف تربیت دینی

از نظر امیر مؤمنان (ع) هدف تربیت دینی، تربیت موحدان به توحید حضوری است، موحدانی که نه تنها به صورت عقلانی، یگانگی خداوند خالق را پذیرفته باشند. بلکه دخالت او را نیز در جهان طبیعی و عالم انسانی باور و حضور مؤثر و فراگیر او را در متن هستی (به ویژه در متن حیات انسانی) با تمام وجود احساس کنند و بر اساس ایمان به <<در محضر حق بودن>> تقوا پیشه سازند. تربیت دینی علوی در صدد این است که حضور همیشگی و همه جا حق را در ذهن و دل متربی تثبیت کند. این همان ایمان و حق الیقین است. این حق الیقین بالاترین مرحله شناخت به شمار می رود که عشق به معشوق سبب رسیدن به این نوع شناخت می شود. وقتی متربی به این شناخت و احساس دست یافت، در عمل نیز پیوسته مطیع و فرمانبردار خداوند خواهد بود. در حقیقت برای رسیدن به هدف اصلی که توحید حضوری است، سه هدف میانی وجود دارد که بیان آن بر اساس طبقه بندی متخصصان تعلیم و تربیت به این صورت است:1. حیطه شناختی:شناخت خداوند و اعتقاد به اینکه او یگانه وجود مستقل است و انسان، موجودی ربطی و فقیر بالذات و همواره در محضر اوست. 2. حیطه ی عاطفی: برانگیختن احساسات و هیجانات متربی و ایجاد وابستگی و عشق به خداوند 3. حیطه ی حسی - حرکتی: تعبد در برابر دستورات الهی و تنظیم رفتار بر اساس آن دستورها [13].

رابطه ی ابعاد وجودی انسان با تربیت دینی

انسان دارای ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری است. هر یک از این ابعاد در جای خود مهم اند و با این که با هم متفاوت اند اما بر یکدیگر مؤثر و در ارتباط اند. این ابعاد قابلیت رشد و شکوفایی دارند بنابراین لازم است تا در جهت شکوفایی شان تربیت شوند و به کمال برسند. دین اسلام نیز با در نظر گرفتن این ابعاد به تربیت افراد می پردازد و از هیچ کدام غافل نمی شود. آموزش های دین اسلام سه بخش کلی دارد که شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام است. اعتقادات خود دارای اصول و فروعی هست که پنج اصل آن در اولویت قرار دارد و اعتقاد به آنها واجب است:این اصول توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد هستند که لازمه و مقدمه ی پذیرش فروع دین می باشند.
توجه به اخلاق در دین اسلام بسیار زیاد است. چراکه با اخلاق است که زندگی برای فرد و اجتماع زیبا می شود. جامعه ای که افراد در آن مسئولیت خود را نمی شناسند، نسبت به یکدیگر مهربانی ندارند، هرکس به فکر منافع و لذت های خود است و عدالت را رعایت نمی کنند، جامعه ای دینی نیست. در چنین جامعه ای پیشرفت های فردی و اجتماعی رخ نخواهد داد. اخلاق دینی و عمل به دستورات خداوند به صورت صحیح و پایدار نشان دهنده ی ایمان استوار است و جامعه را پویا می کند و عدالت را در تمام جوانب به ارمغان می آورد. اعمال عبادی در واقع ظواهر دین هستند و نمایانگر باطن زیبای دین. تربیت دینی انسان با توجه به ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری اش میسر است. با توجه به بعد شناختی می توان به آموزش افراد پرداخت و اطلاعات و آگاهی های آنان را در رابطه با اصول اعتقادی، اخلاقی و احکام و کلیات قواعد آنها بالا برد. شناخت نیز دارای مراحل و درجاتی است. حفظ کردن معارف دینی به تربیت دینی منجر نمی شود؛ آنچه در مراحل اولیه مهم است، فهم معارف و توانایی کاربرد عملی آنها در زندگی است. با توجه به بعد عاطفی می توان با برانگیختن احساسات و عواطف افراد، انگیزه ی عمل را در آنان ایجاد کرد. آنگاه بعد رفتاری خود را نشان می دهد و فرد در میدان عمل فضایل اخلاقی را در خود پرورش داده و به احکام دین پایبند می شود. اینجاست که به غایت کمال خود رسیده و بنده ی مطیع پروردگار می شود که این همان هدف تربیت دینی است.
شخصیت انسان تحت تأثیر عوامل مختلف درونی مثل اراده، فطرت و وراثت و عوامل بیرونی مثل خانواده، مدرسه، رسانه هاو. . . شکل می گیرد. نقش مهم خانواده در عرصه ی تربیت دینی فرزندان غیر قابل انکار است اما فرزندان تا سالها در مدرسه که به منزله ی خانواده ی دوم آنان است، عمر سپری می کنند. پس بسیار ضروری است تا به شیوه ی صحیح و دینی تربیت شوند. در مدرسه هر جزئی از جمله معلم، کتب درسی، هم کلاسی ها، مدیر و حتی مستخدم مدرسه در ارتباط با دانش آموز قرار دارند بنابراین دور از ذهن نیست که همه ی این عوامل بر افکار، گفتار و کردار دانش آموز موثر باشند.

معلم و تربیت دینی دانش آموزان

معلم را می توان مهم ترین عنصر مدرسه دانست؛ به همین دلیل ویژگی های معلم و اصولی که لازم است در قبال تربیت دینی دانش آموزان رعایت کند بسیار حساس اند.

تربیت معلم

ویژگی مهمی که در دین برای معلم و مربی آمده است، آغاز تربیت از خود معلم و مربی است. آگاهی از مسائل تربیتی، اساس انتخاب یک فرد برای حرفه معلمی است [14].
دانش آموز از طریق مشاهده و تقلید کردن، به درون معلم می رود و گفتار و رفتارش را الگو قرار می دهد. بنابراین یک معلم برای موفقیت در امر تربیت دینی دانش آموزان باید تربیت را از خود شروع کند. ابتدا خودش نسبت به دین اسلام شناخت کافی و سپس علاقه پیدا کند سپس ایمان و روحیه ی تسلیم را در خود قوی و اعتقاداتش را کامل کند. مسلم است که هرگاه شناخت با علاقه همراه شود، انگیزه برای دفع رزایل و به دست آوردن فضایل اخلاقی، فراهم میشود. اینجاست که اخلاق او حسنه می شود و نسبت به انجام دستورات الهی مقید می شود.

اخلاق معلم

اولین و اساسی ترین ویژگی یک مربی، دارا بودن اخلاق اسلامی است. ورود به قلب ها به کمک اخلاق است. با اخلاق نیکو می توان ایمان را با ساده ترین و دلپذیرترین کلمات در دل دانش آموزان وارد نمود و آنان را با خدای خویش پیوند داد [15].

مطابقت گفتار و کردار

نکته دیگر مطابقت گفتار و کردار معلم است. همه معلمان در فرصت هایی به شاگردان خود پند و اندرز داده و آنان را به رعایت اصول انسانی دعوت می کنند. فقط عده معدودی در این کار موفق اند که گفتارشان با کردارشان یکسان باشد [16].
کسی که اصول اخلاقی را واقعا در ذهن و قلبش قبول داشته باشد، دیگر دلیلی ندارد تا از انجام دستورات الهی احساس خستگی کند یا آنها را بی معنی و بی فایده تصور کند. کسی که اعتقاداتش استوار باشد، حتی آنجا که دلیلی نیابد، وظایف شرعی اش را به درستی انجام می دهد. درصورتی که اعتقادات معلم ضعیف باشد نسبت به دستورات و ظواهر اسلامی سهل انگاری می کند درنتیجه نمی تواند دانش آموزان را به دین دعوت کند در حالی که خودش در عمل به آن پایبند نیست.

محبوبیت معلم

محبوبیت معلم به او این امکان را می دهد تا به آسانی موانع تبدیل باور ذهنی به ایمان قلبی را از میان بردارد و بدین ترتیب، بذر باورهای دینی را در روح و قلب دانش آموز به بار بنشاند. از عوامل مؤثر بر محبوبیت یافتن می توان دین داری، گشاده رویی، خلق نیک، رفق و مدارا، تواضع، انصاف، زهد و آراستگی ظاهری را نام برد [17].
الگو شدن معلم، نیاز به گرایش دوطرفه بین معلم و دانش آموز دارد. اگر معلم در نظر دانش آموز فردی محبوب و دوست داشتنی باشد، تأثیرش بیشتر است. اگر کسی متخلق به اخلاق الهی باشد، محبتش در دلها جای می گیرد <<إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّ ا: كسانى كه ایمان آورده و عمل صالح انجام دادهrlm;اند خداوند رحمان محبت آنها را در دلها مىrlm;افكند>> (مریم 96). معلم صبور، با انصاف، عفیف و با تقوا و به دور از رزایل اخلاقی، محبتش را در دلها جای می دهد و در این صورت می تواند راحت تر در دانش آموزان نفوذ کند و به تربیت آنان بپردازد.

مقبولیت معلم

اعتبار معلم به تخصص و وثاقت اوست. مراد از تخصص این است که معلم در موضوع درسی خود از تخصص و آگاهی کافی برخوردار باشد. افزون بر تخصص، وثاقت نیز لازم است، بدین معنا که دانش آموز اطمینان داشته باشد که معلم تنها مطالب درست را بیان می کند [].
اعتماد دانش آموز به معلم، تأثیر گذاری معلم را بیشتر می کند. اگر معلم در آنچه می گوید تناقض داشته باشد یا در پاسخ به سؤالات دانش آموز، بدون تفکر پاسخ غیر منطقی بدهد، اعتماد دانش آموز از او سلب می شود آگاهی ها، تجارب، تخصص، قدرت تفکر و تعقل و قدرت بیان معلم به اعتبار او می افزاید. بنابراین در تربیت دینی نیز لازم است که معلم تخصص خود را در دین اسلام و آنچه که نیاز است تا به دانش آموز آموزش دهد بالا ببرد تا در پاسخ به سؤالات دینی دانش آموزان درمانده نشود و پاسخی بی منطق و از سر جهالت به دانش آموز ندهد. اگر معلم در آموزش هایش جانب حق را نگه ندارد و برای اثبات یک مبحث دینی، سخن ناحقی به زبان آورد، آنگاه دانش آموزان به او بی اعتماد شده وممکن است حتی باعث دین گریزی آنان شود. علاوه بر ویژگی های شخصیتی معلم، نحوه ی ارتباط او با دانش آموز و اصولی که در تربیت دینی دانش آموزان بکار می گیرد بسیار مهم اند.

اصول تربیت

منظور از اصول تربیت مبنا و ملاک کار و عمل شاگرد و مربی می باشد که در ضمن عمل در حین آموختن و هدایت کردن، هم آموزگار و هم شاگرد را به کار می آیند [19].

محبت و مهرورزی

اساسا تحقق امر تربیت منوط به ایجاد پیوند عاطفی بین مربی و متربی می باشد. ابراز محبت مربی، به دلبستگی متربی جهت می دهد. هنگامی که شیفتگی متربی به مربی ایجاد شد می توان زمینه ی التزام عمل فرد را به انجام امور فراهم کرد [20].
با توجه به اینکه انسان دارای ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری است، توجه به این ابعاد ضروری است. بعد شناختی انسان با آموزش دادن رشد می کند اما این آموزش در صورتی منجر به رفتار دینی در دانش آموز می شود که انگیزه ای برای عمل کردن وجود داشته باشد. منظور از این انگیزه همان شناخت ذهنی و باور قلبی و محبت و علاقه نسبت به اصول اعتقادی، اخلاقی و احکام است. یکی از عوامل ایجاد ایمان، گرایش دو طرفه و پیوند عاطفی بین مربی و متربی است. با این جاذبه راه معلم برای الگو شدن بازتر می شود. محبت معلم نسبت به شاگردش نه از روی تظاهر، بلکه به عنوان یک انسان در مسیر هدایت، موجب می شود تا دانش آموز نیز نسبت به او حس محبت و علاقه پیدا کند و او را الگو قرار دهد، چرا که علاقه به یک شخصیت موجب پیروی از او می شود وبالعکس تنفر از یک شخصیت موجب دوری از او و حتی تنفر از آنچه به آن امر می کند و به آن اعتقاد دارد، می شود.

رعایت اعتدال

هر حرکت و فعل تربیتی باید بر اعتدال استوار باشد و از حد وسط بیرون نرود و به افراط و تفریط کشیده نشود تا حرکتی مطلوب باشد. آیین تربیتی دین به اعتدال در هر امری فرا می خواند و مجموعه ی قوانین، مقررات و آداب دینی به گونه ای است که مردمانی متعادل تربیت شوند [21].
در تمامی مراحل تربیت دانش آموزان به سمت قله ی دین، همواره باید به این اصل توجه داشت که جانب تعادل رعایت شود. چراکه ظرفیت و توانایی انسانها متفاوت است. باید به زمینه های قبلی هر فرد توجه داشت؛مثلا محیط هایی که فرد در آن قرار داشته ویا میزان درک و استعداد ذهنی و روحی دانش آموز برای پذیرش معارف اسلامی. متناسب با ظرفیت دانش آموزان، باید آموزش ها، شیوه ی بیان و انتظارات را طبقه بندی کرد. اگر انتظارات و آموزش ها بالاتر از حد توان و درک دانش آموز باشد باعث دلسردی و خستگی دانش آموز می شود و در نتیجه از ادامه ی راه باز می ماند. از طرف دیگر اگر آموزش ها، توقعات و تشویق و تنبیه پایین تر از سطح دانش آموزباشد، تأثیرات لازم را نخواهد داشت و زمینه ی تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی را فراهم نمی کند.

حفظ حریت و آزادگی متربی

از آنجایی که انسان دارای نیروی عقل، اراده و اختیار است، قطعا در مقام انتخاب گری و التزام عملی در امر تربیت دینی نباید او را به اکراه وادار کرد. در شکل سلبی، آزادی یعنی:انجام فعالیت های آزادانه باعث می شود استعدادهای متربی شکوفا گردد و مربی شناخت بیشتری از متربی به دست آورد. در شکل ایجابی آزادی یعنی: متربیان بتوانند در سایه ی روشنایی عقل خویش، با کنترل تمایلات نفسانی، راه درست را بیابند [22].
خداوند انسان را با عقل و اختیار آفرید تا خودش مسیر مستقیم را انتخاب کند و به واسطه ی انتخابش به کمال برسد. در واقع عملی موجب سعادت است که با آگاهی، علاقه و با عقل و اختیار انجام شده باشد. تحمیل عقاید شخصی به دانش آموز یا مجبور کردن او به انجام عبادات و رعایت اخلاقیات در چارچوب قوانین، موجب دل سردی و حتی تنفر او از دین خواهد شد. چراکه دین را مانع آزادی و شادمانی خود می بیند. این حق دانش آموز است که عقاید خود را بیان کند و رفتار خود را تا حدی که به جامعه صدمه وارد نکند آزادانه انجام دهد. بدین وسیله معلم بر شیوه ی نگرش و عقاید او آگاهی می یابد و در صورت وجود شبهه و تفکرات اشتباه، بهتر می تواند آن را بازسازی کند.

زمینه سازی

ایجاد آمادگی در کودکان از نظر روحی روانی و عاطفی نسبت به عبادت ضروری است. این اصل افزون بر تأکید نسبت به عبادات، باعث آمادگی پذیرش و انجام تکالیف شرعی و همچنین جلوگیری از کم توجهی کودکان نسبت به مسائل عبادی می شود. بر اساس اصل آماده سازی ضروری است پیش از آنکه احکام و اعمال عبادی در حق کودکان به مرحله ی وجوب برسد، زمینه های رویارویی صحیح با احکام و اعمال عبادی را در آنان ایجاد کرد [23].
معلم نمی تواند یکباره دانش آموزان را به خواندن نماز یا حفظ حجاب وادار کند. زیرا امور عبادی مستم زمینه های قبلی است. در صورتی که کودکان یا نوجوانان در خانواده این آمادگی را پیدا نکرده باشند، لازم است به صورت تدریجی شرایطی فراهم شود تا برخی اعمال عبادی را انجام دهد و آنان را لمس کند. سپس کمی بیشتر آنان را با احکام آشنا کرده و از فواید و آثار آنها برایشان گفته شود تا کم کم در آنان انگیزه ایجاد شود. گرچه این زمینه سازی ها باید در خانواده و از سن کودکی انجام گیرد اما در صورت سهل انگاری خانواده، معلم تا حدی می تواند آن را جبران کند.

حفظ کرامت متربی

تکریم منزلت موجب مصونیت فرد در برابر لغزش های اخلاقی و زمینه های اعتماد به نفس را در افراد فراهم می کند [24].
انسان موجد شگفت انگیزی است. خداوند انسان را گرامی داشته و اورا بر بسیاری از مخلوقات برتری داده است و دنیا را مسخر او گردانیده است (اسری/70). بنابراین معلوم می شود که چه مقام والایی دارد که شایسته ی چنین لطفی شده است. از همین رو نیز لازم است معلم همواره جایگاه دانش آموزان را بزرگ بدارد تا به وسیله ی کرامتشان از لغزش و سر خوردگی مصون بمانند.

توجه به عزت نفس متربی

عزت آن حالتی است در انسان که نمی گذارد مغلوب کسی گردد. اگر فرد با عزت رشد یابد و تربیت شود به حالتی دست می یابد که پیوسته و در هر حالتی استوار است. تربیتی که بنیادش بر ایجاد عزت در آدمیان باشد، تربیتی است که در تحکیم و تثبیت شخصیت انسانی آنها و حفظ ایشان در برابر وسوسه ها، موفق خواهد بود [25].
انسان کریم شایسته ی این است که عزتش حفظ و تقویت شود. انسان عزیز ترس را به دل خود راه نمی دهد و بازیچه ی دست هرکسی نمی شود. دانش آموز اگر به عزت نفس برسد و با عزت نفس به تربیت دینی دست پیدا کنددیگر شخصیتی سست نخواند داشت و تحت تأثیر عوامل محیطی و رفتار و گفتار اطرافیان دست از اعتقادات و و اخلاق و عبادتش بر نمی دارد. معلم با فراهم کردن زمینه ی بروز توانایی های دانش آموز زمینه ی عزت نفس او را فراهم می آورد.

تفکر و تعقل

انسان هم باید در سطح شناخت هم در سطح عمل، عقل ورزی پیشه کند. تلاشهای شناختی باید به نحوی کنترل شود که از کج روی در اندیشیدن مصون بماند و به شناخت صحیح در امر مورد نظر راه یابند [26].
پس از اینکه انسان با دلایل استوار به شناخت صحیحی از دین اسلام برسد و نسبت به آن علاقه و پذیرش قلبی پیدا کند، آنگاه در شرایط مختلف به وسیله ی تفکر و تعقل، راه صحیح را می یابد. تفکر و تعقل موجب می شود تا حق از باطل تشخیص داده شود و گفتار و کردار از روی بصیرت نه از روی تعصب و هوس باشد. در مدرسه نیز لازم است معلم و دانش آموز تفکر و تعقل را پیشه ی خود کنند. معلم با تعقل سخن بیهوده بر زبان نمی آورد و عملی مخالف با عقایدش انجام نمی دهد که باعث سردرگمی و انحراف دانش آموز شود. تعقل و تفکر نیز باید به دانش آموز آموزش داده شود چراکه همیشه افراد دانا در کنار او نیستند تا صحیح و غلط را به او نشان دهند. دانش آموز پس از آنکه قواعد کلی را در زمینه های اصول عقاید و اخلاق را یاد گرفت، می تواند با تفکر و تعقل در اکثر مواقع صحیح و غلط را از یکدیگر باز شناسد و تصمیم گیری های صحیحی داشته باشد. این امر در مواردی درباره ی مسایل احکام شرعی نیز صادق است. کسی که اهل تعقل است ظاهر انسان ها را ملاک و شاخص تربیت و راه خود قرار نمی دهد بلکه به اصول و قواعد کلی مراجعه می کند.

نظارت و مراقبت

منظور از تربیت از راه مراقبت این است که فرد را به لحاظ عقیدتی و اخلاقی و آمادگی های عاطفی و اجتماعی و پیگیری مستمر در محیط تعلیم و تربیت همواره زیر نظر داشته باشیم و از حال او غفلت نکنیم [27].
در هر کاری نیاز به نظارت هست تا افراد دچار خطا نشوند و صحیح عمل کنند. نظارت معلم بر دانش آموز باعث می شود که در صورت بروز هر گونه خطا و یا سستی در مسیر تربیت دینی، سریعا به کمک او رفته و یاری و راهنمایی اش کند. بدون نظارت و مراقبت احتمال دارد فرد در مسیر تربیت دینی، از ادامه ی را بازماند یا راه های اشتباه را بپیماید. افراط در نظارت موجب می شود دانش آموز احساس کند هیچ آزادی ندارد و در نتیجه اعمالش را با اکراه انجام می دهد و در صورتی که نظارت مستمر و با کیفیت انجام نگیرد، کار ساز نخواهد بود.

برنامه های درسی و تربیت دینی دانش آموزان

برنامه درسی معمولاً شناخت ها، دانش ها، نگرش ها، ارزش ها و رفتارهای ویژه را به دانش آموزان القاء می کند. اگر در برنامه درسی مدارس آموزش های دینی جایی نداشته باشد و تنها به تربیت علمی و حرفه ای دانش آموزان توجه شود، این تصور به دانش آموزان القاء می شود که دین و آموزه های دینی حتی به اندازه حرفه هایی مانند نجاری و بنایی ارزش ندارد. از سوی دیگر ممکن است مدارس به تربیت دینی بپردازند، ولی اولاً: برخی ابعاد دین راآموزش می دهند و ثانیاً: تربیت دینی را به چشم امری فرعی و کم اهمیت بنگرند. در این صورت، این تصور در دانش آموزان ایجاد می شود که این امری بسیار کم اهمیت است و تنها برای رفع تکلیف باید به آن پرداخت [28].
از میان کتاب های درسی، کتاب های دین و زندگی اهمیت بالاتری دارند. وجود تنوع در مطالب کتاب دین و زندگی، استفاده از آثار نویسندگان و متفکران اصیل و م کردن با خود دانش آموزان برای انتخاب مطالب درسی دینی، می تواند این اطمینان را به دانش آموزان بدهد که به هیچ وجه، هدف از کلاس دینی، تحمیل پاره ای از آموزه های از پیش تعین شده نیست. در این رابطه می توان از دانش آموزان نظر سنجی کرد. وجود چند نوع کتاب تدوین شده می تواند دایره انتخاب دانش آموزان را وسیع تر سازد؛ به طوری که به کتاب دینی به منزله یک کتاب مقدس بنگرند. و آن را کتابی نپندارند که پر از مسائل قدیمی است که در دنیای امروز کاربردی ندارد. همچنین عدم آشنایی برنامه ریزان و مؤلفان کتب دینی با دین پژوهی های معاصر و تغییر و تحولات نوینی که در عرصه دین پژوهی صورت گرفته است، یکی دیگر از آسیب های جدی در برنامه ریزی و محتوای آموزشی است [29].
به محتوای کتب درسی برنامه ی درسی آشکار نیز گفته می شود. برنامه درسی از قبل طراحی شده و طبق آن و در همان حد به دانش آموز، آموزش داده می شود. کتب درسی نیز مانند یک معلم عمل می کنند و به آموزش دانش آموز در جهت اهداف از پیش تعیین شده می پردازند. به نظر می رسد برخی کتب درسی از مفاهیم تربیتی خالی است و با دین و تربیت دینی ارتباطی ندارند و این تصور در ذهن همگان است که وظیفه ی تربیت دانش آموزان تنها به عهده ی معلم دینی و کتب دینی و قرآن است. خالی بودن سایر کتب درسی از مفاهیم تربیتی آسیب زاست، چراکه این تصور را در دانش آموز ایجاد می کند که، دین جدا از سایر علوم و جنبه های زندگی است و به همین دلیل است که امروزه با مهجوریت دین روبرو شده ایم و دین جدا از ت، اقتصاد، پزشکی و. . . دیده می شود. دروس تاریخ، ریاضی، فارسی و. . . اگر فقط به آموزش علمی و حرفه ای دانش آموزان بپردازد و در آن صحبتی از دین، تربیت دینی و ابعاد آن نباشد، در نظر دانش آموز نیز این امور کم اهمیت جلوه می کند. توجه ناقص به آموزه های دینی و یا عدم ارتباط صحیح مطالب درس با آموزه های دینی، نیز آسیب زاست. اگر مطالب کتب درسی به گونه ای باشد که مطالب تخصصی اش به شیوه ای منطقی با همه ی ابعاد دین هماهنگ و مرتبط باشد، و علاوه بر آموزش علوم پایه، به تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی دانش آموزان بپردازد، موجب می شود تا راه برای تربیت دینی هموار تر شود. این هدف مشارکت سایر معلمان را نیز می طلبد.
کتب دین و زندگی و قرآن فرصت و ظرفیت بیشتری در القاء مفاهیم دینی دارند. بنابراین می توانند در تربیت دینی دانش آموزان تخصصی تر عمل کنند. ادبیات سنگین کتب دینی موجب خشکی درس می شود. تنوع مباحث در کتب دینی از خشکی آن می کاهد. توجه به نیازهای دانش آموزان و علایق آنان به مباحث و استفاده از نظرات آنان در طراحی دروس، امری هوشمندانه است. ارائه ی الگو از شخصیت های دینی و متفکران بزرگ وشناخته شده که مورد قبول دانش آموزان است می تواند اعتماد آنان به مطالب را بیشتر و اهمیتش را آشکار کند. حفظ تعاریف و پیام آیات نمی تواند باعث تربیت دینی شود. ارائه ی آگاهی در زمینه ی اعتقادات، اخلاقیات و احکام با رعایت اعتدال و به طور منطقی شناخت دانش آموزان را بالا می برد. القاء مفاهیمی مانند محبت و خشم الهی، عدل الهی، حقیقت و راستی پیامبر اکر (ص) و ائمه (ع) باعث برانگیختن احساسات دانش آموز و ایجاد محبت به اصول اعتقادی، اخلاقی و احکام می شود که در نتیجه ی آن پذیرش قلبی یا ایمان در دانش آموز ایجاد می شود.

گروه دوستان و هم سالان و تربیت دینی

گروه دوستان و همسالان از چند راه بر رفتار، نگرش و شخصیت فرد تأثیر می گذارند. نخست از راه الگو دادن، از نظر ماسن فرد با دیدن رفتار و گفتار دوستان خود تلاش می کند رفتار و گفتار خود را نیز با آنها همانند کند. دوم از طریق تقویت یا تنبیه، در تحقیق آتش پور، گروه دوستان و همسالان بوسیله تقویت یا تنبیه بر رفتار فرد تأثیر می گذارد. رفتاری را که گروه تقویت کند، در فرد تثبیت می شود و رفتاری را که گروه تأیید نکند و وی را به سبب آن مسخره یا طرد کند، انجام نمی دهد. سوم از راه ارزشیابی فعالیت های فرد از طرف گروه که فعالیت های هر یک از اعضاء، توسط گروه ارزیابی و به آنها بازخورد داده می شود. این بازخوردها در فرد تأثیر گذاشته و رفتار و نگرش او را تحت تأثیر قرار می دهد. . به علاوه، گروه دوستان و همسالان منبع اطلاعات نیز هستند [30].
معمولا هر کسی هنگام انتخاب دوست و همراه به سراغ هم سن و سالان خود می رود چراکه آنان را با افکار و ویژگی های خود هماهنگ تر می بیند. دانش آموزان نیز بیشتر با هم سن و سالان خود ارتباط دارند. خاطراتشان را تعریف می کنند درباره ی فیلم های تلویزیون با یکدیگر صحبت می کنند و از خلق و خوی یکدیگر بهره می برند. دانش آموزان همرنگ شدن با گروه دوستان و هم کلاسی ها را بیشتر دوست دارند و هرگاه رفتار خاصی را از دوستان خود ببینند که باعث جلب توجه یا محبوبیت آنان شود از آن تقلید می کنند. نوع بازخورد دوستان و تشویق یا تنبیه یک رفتار بر دانش آموز اثر می گذارد. اگر عکس العمل دانش آموزان در برابر یک رفتار مثبت باشد و آن رفتار را تأیید و تشویق کنند موجب تقویت و تکرار آن رفتار می شود. درغیر این صورت ترک آن عمل را به همراه خواهد داشت. چراکه دانش آموز دوست ندارد موقعیت و احترام خود را در میان دوستان و هم کلاسی ها از دست بدهد بنابراین نگرش ها و رفتار خود را با جمع هماهنگ می کند. مثلا اگر دانش آموز به سبب شرکت در نماز جماعت مدرسه مورد تشویق دوستان قرار گیرد او به نماز خواندن ادامه خواهد داد و در صورتی که دوستانش او را به سبب نماز خواندن مسخره کنند و این کار را برای خود نمایی تلقی کنند، انگیزه ی دانش آموز سست می شود و احتمالا دیگر در نماز جماعت شرکت نمی کند. اینجاست که ایمان و تعقل به کمک دانش آموز می آید. اگر شناخت و باور قلبی دانش آموز نسبت به دین توسط معلم و کتب درسی پرورش یافته باشد، درخت ایمان به بار می نشیند و متربی پس از تشخیص وظیفه ی خود در این شرایط خاص، عمل صالح را انتخاب و انجام می دهد.
معلم، کتب درسی و گروه دوستان و هم کلاسی ها می توانند باعث دین گریزی دانش آموزان شوند.
در بررسی آسیب شناسی تربیت دینی لازم است به عوامل مؤثر بر تربیت توجه شود. خانواده پایه های تربیت را در کودک می سازد. ارزش های خانواده و راهکارهایی که خانواده در تربیت دینی دانش آموزان استفاده می کند، در صورتی که صحیح، با رعایت اصول و مطابق با آموزه های دین باشد، منجر به تربیت دینی و در غیر این صورت، غیر مفید است. اعتقادات خشک و بی منطق پدر و مادر نمی تواند نسل جدید را که در دنیای پر از شبهات و حمله ی انواع گروه های ضد دین قرار دارند، قانع کند. بنابراین او به سراغ منابع دیگری می رود تا خلأ خود را پر کند و جواب سؤالاتش را بگیرد.
اگر خانواده فرزندان را به شیوه ی غیر دینی تربیت کند، با آموزه های دینی که احیاناً از طرف مدرسه به آنان القا می شود، در تعارض خواهد بود و دانش آموز دچار سردرگمی می شود. این دانش آموزان معمولا افکار و رفتار خانواده را با خود به مدرسه برده و خواسته یا ناخواسته به سایرین نیز منتقل می کند. بنابراین تحولاتی درنوع ارزش های سایر دانش آموزان به وجود می آید.
عکس این قضیه نیز امکان پذیر است، یعنی ارزش های خانواده دینی و ارزش های مدرسه غیر دینی باشد. این تعارض آسیب زاست. معلمان در وهله ی اول الگوی دانش آموزان اند و در مرحله ی بعد به عنوان یک مربی تربیتی به شیوه های مختلف ایفای نقش می کنند. پس لازم است که اصول تربیت را رعایت کنند. تربیت اشتباه یا الگو برداری دانش آموز از یک شخصیت غیر دینی، شخصیتی از دانش آموز می سازد که دینی نیست.
کتاب های درسی اگر به ابعاد تربیت و ابعاد وجودی مخاطبان توجه نداشته باشد یا اصول تربیتی در آن رعایت نشود، غیر مفید و حتی مخرب اند. کتاب هایی که لحن سنگین و نا زیبا دارند، متناسب با سن دانش آموزان طراحی نشده اند، مسائل دینی را به شیوه ی صحیح تبیین نکرده اند و به طور ناقص به تربیت دینی مبادرت می کنند، تربیتی دینی را در دانش آموزان ایجاد نخواهند کرد.
دانش آموزان الگوها و آموزه ها را از نهادهای مختلف اجتماعی مثل خانواده، مدرسه، محیط معاشرت، رسانه ها و. . . مشاهده می کنند و در نهایت یکی از روش ها یا ترکیبی از آنان را می پذیرند. انتخاب الگوی غیر دینی یا دریافت ارزشها از افراد متفاوت که برخی دینی و برخی غیر دینی اند شخصیت فرد را متناقض می سازد که قطعا دینی نیست.

نتیجه

تربیت دینی یعنی فعالیت های منظم و منطقی جهت تربیت ابعاد وجودی انسان در قالب دین به گونه ای که متربی به اصول عقاید، اخلاق و احکام شناخت و ایمان پیدا کند و این شناخت منجر به عمل پایدار در او شود. در این صورت به هدف تربیت دینی یعنی عبادت و بندگی خداوند خواهد رسید.
انسان دارای ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری می باشد. برای تربیت صحیح لازم است به این ابعاد توجه شود تا امر تربیت آسان تر و نتیجه، قطعی تر باشد.
تربیت دینی دارای ابعاد اعتقادی، اخلاقی و عبادی است. اعتقادات پایه های عمل هر فرد را تشکیل می دهند. اخلاق و عبادات در واقع نتیجه ی اعتقادی است که همراه با شناخت و ایمان باشد. بنابراین پرداختن معلم و کتب درسی به ابعاد تربیت دینی، ضروری است. شیوه ی اثر گذاری دانش آموزان بر یکدیگر نیز با درگیر کردن ابعاد انسان یعنی تأثیر بر شناخت ها و احساسات فرد است که در نتیجه ی آن رفتار فرد متناسب با ارزش های القا شده تغییر می کند.
معلمان می توانند در جهت افزایش شناخت دانش آموزان نسبت به آموزه های دین نقش های الگویی و آموزشی داشته باشند. این آموزش در صورتی کارساز خواهد بود که در همه ی زمینه های شناختی، احساسی و عملی انجام گیرد. ویژگی های معلم مانند تربیت دینی، اخلاق نیک، مطابقت گفتار و کردار، محبوبیت و مقبولیت او در نفوذ او در دانش آموزان تأثیر مثبت دارد. علاوه بر الگو بودن و آموزش دادن در صورتی که معلم اصول تربیت را به کار گیرد، می توان گفت وظیفه ی خود را به عنوان یک مربی انجام داده است. محبت به دانش آموز دین را برای او زیبا می کند و علاقه و انگیزه اش را بیشتر. زمینه سازی و شروع تدریجی، راه را برای دانش آموز هموار تر می کند. رعایت اعتدال در تمامی مراحل تربیت پیشرفت متربی را مداوم و آسان خواهد کرد. حفظ حریت و آزادگی دانش آموز، موجب می شود تا معلم شناخت بیشتر از او به دست آورد و دانش آموز نیز حس اجبار و اکراه در انجام امور نداشته باشد و در سایه ی عقل خویش استعدادهایش را شکوفا کند. گرامی داشت شخصیت دانش آموز، عزت نفس را به دنبال خواهد داشت و عزت نفس او را از لغزش ها و وسوسه های افراد نااهل باز می دارد. نظارت و مراقبت مستمر از دانش آموز باید در تمام مراحل وجود داشته باشد تا تلاش های معلم و دانش آموز به نتیجه برسد.
همکاری و هماهنگی تمام معلمان و به کارگیری اصول تربیت ضروری است. هماهنگی و هم عقیده بودن همه ی معلمان ضمن تأیید حق بودن دین اسلام موجب یاد آوری و تکرار آموزه ها نیز می شود. در صورتی که معلمان در جهت تربیت دینی دانش آموزان با یکدیگر همانگ نباشند یا اصول تربیت را به درستی بکار نگیرند، موجب تنفر دانش آموز از دین می شود.
کتب درسی نیز مانند یک معلم هستند. ارائه ی الگوها، استفاده از مطالب متنوع و نظرات شخصیت ها و مباحثی که دانش آموزان بیشتر به آن علاقه دارند، به شرطی که در جهت تربیت دینی باشد، غنی و مفید خواهد بود. در کتب درسی تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی باید با توجه به ابعاد وجودی انسان صورت بگیرد تا منجر به تربیت دینی شود. تعارض در ارزش های کتب درسی، عدم توجه همه ی کتب به آموزه های دینی، متناسب نبودن متون با علایق دانش آموزان، به کار نگرفتن ابعاد و اصول تربیت و عدم توجه به ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری دانش آموزان، موجب آسیب به تربیت دینی دانش آموزان خواهد شد.
گروه همسالان و دوستان از طریق ارائه ی الگو، تشویق و تنبیه، ارزیابی رفتارهای اعضاء و مبادله ی اطلاعات بر ارزش های یکدیگر اثر می گذارند. دانش آموزانی که ارزش های دینی در آنها نهادینه شده است، به تربیت دینی سایر دانش آموزان کمک کرده و دانش آموزانی که ارزش های شان ضد دینی است موجب آسیب به تربیت دینی سایر دانش آموزان می شوند.
تعارض در آموزه های معلم، کتب درسی و دوستان موجب آسیب به تربیت دینی دانش آموزان می شود. همچنین تعارض در شیوه ی تربیتی مدرسه و خانواده و سایر نهادهای اجتماعی، موجب سردرگمی دانش آموز و در نهایت آسیب به تربیت دینی او می شود.

پیشنهادهای کاربردی

پیشنهاد به آموزش و پرورش

1. استفاده از دبیران مؤمن و آگاه به مبانی دینی 2. برگزاری دوره های آموزش ضمن خدمت جهت افزایش معلومات معلمان در زمینه تربیت دینی 3. برگزاری دوره های ضمن خدمت جهت آشنایی با اصول تربیت دینی دانش آموزان.

پیشنهاد به مدیران مدرسه

1. برگزاری جلسات انجمن اولیاءو مربیان و دعوت از مشاوران مجرب برای آموزش چگونگی تربیت دینی به خانواده ها. 1. نظارت بر اخلاق، رفتار و شیوه ی آموزش معلمان و برگزای جلسات با آنان جهت یادآوری، تذکر و بررسی عملکرد آنان.

یشنهاد به معلمان

1. افزایش مطالعات و توانایی های خود برای تربیت بهتر دانش آموزان. 2. توجه به ابعاد وجودی انسان و بکارگیری این ابعاد در تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی دانش آموزان. 3. ارتباط مباحث درسی با معارف دینی و جبران ناگفته های کتاب. 4. تغییر شیوه ی ارزشیابی دروس دینی از حالت حفظی به عملی و تحلیل مفاهیم. 5. استفاده از داستان و ارائه ی الگو در جهت درک بهتر معارف دین. 6. گروه بندی دانش آموزان برای افزایش اختیارات و عزت نفس آنها.

توصیه به خانواده ها

1. نظارت بر رفت و آمد فرزندان و دوستان آنها و جلوگیری از رفت آمد با افراد ناشایست. 2. همراهی با فرزندان برای شرکت در مراسم مذهبی، روضه ها و جلسات دینی. 3. افزایش مطالعات در زمینه ی دین و تربیت دینی و زمینه سازی در فرزندان جهت آمادگی برای پذیرش دین.

پیشنهاد به برنامه ریزان کتب درسی

1. استفاده از نظرات دانش آموزان در تدوین کتب درسی. 2. توجه به ابعاد وجودی انسان و ارائه ی تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی متناسب با این ابعاد در کتب دینی و غیر آن. 3. استفاده از لحن روان، تمثیل، الگو و داستان های واقعی. 4. ارائه ی تمرین هایی که به افزایش قدرت تعقل و تفکر دانش آموز می انجامد. 5. ارتباط منطقی مطالب کتب دینی و سایر کتب با معارف دینی.

پی نوشت ها:

* دانشجوی کارشناسی رشته ی تربیت معلم قرآن کریم دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اصفهان
** مدرس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اصفهان و دانشگاه فرهنگیان اصفهان
[1] امینی، ابراهیم <<اسلام و تعلیم وتربیت>> ص 27 دانشجوی کارشناسی رشته ی تربیت معلم قرآن کریم دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اصفهان
[2] بهشتی، سعید، نیکویی، روشنک <<کاوش هایی در باب فلسفه ی تربیت دینی از دیدگاه اسلام>> ص 157
[3] فهیمی، محمد ظاهر <<روش عادتی دینی از منظذ آموزه های اسلامی>> ص 178
[4] داودی، محمد <<سیره تربیتی پیامبر ئ اهل بیت ، جلد دوم:تربیت دینی>> ص 27
[5] همان ص 29
[6] همان صص 34-36
[7] داودی، محمد <<تأملی در هدف تربیت اعتقادی>> ص 57
[8] امینی، ابراهیم <<اسلام و تعلیم و تربیت>> صص 292-293
[9] داودی، محمد <<سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع): جلد سوم:تربیت اخلاقی، ص 68
[10] همان، ص 74
[11] داودی، محمد <<سیره تربیتی پیامبر (ص)و اهل بیت (ع)جلد دوم:تربیت دینی>> ص 108
[12] ابوطالبی، مهدی <<تربیت دینی از دیدگاه امام علی>> ص 94
[13] همان، ص 27-28
[14] نساجی زواره، اسماعیل <<آسیب شناسی تریت دینی دانش آموزان>> صص 504-505
[15] کامران ماوردیانی، سیروس <<آنچه مدیر، معلم، مشاور و مربی تربیتی باید بدانند>> ص 128
[16] رشید پور، مجید <<چگونه باید تربیت کرد>> ص 46
[17] داودی، محمد <<نقش معلم در تربیت دینی>>صص 0-1
[] همان صص 177-178
[19] ملکی، حسن <<مبانی و اصول تربیت>> ص 137
[20] کشاورز، سوسن <<شاخص ها و آسیبهای تربیت دینی>> ص 104
[21] دلشاد تهرانی، مصطفی <<سیری در تربیت اسلامی>> ص 155
[22] کشاورز، سوسن <<شاخص ها و آسیبهای تربیت دینی>>ص 107
[23] ملکی، حسن، شاملی، شاملی، عباس، شکراللهی، مهدی <<تربیت عبادی کودکان>> ص 110
[24] کشاورز، سوسن <<شاخص ها و آسیبهای تربیت دینی>> ص 103
[25] دلشاد تهرانی، مصطفی <<سیری در تربیت اسلامی>> صص 230-232
[26] کشاورز، سوسن <<شاخص ها و آسیبهای تربیت دینی>> ص 101
[27] بهشتی، احمد <<اسلام و تربیت کودکان>>ص 437
[28] داودی،

مدرسه و نقش آن در تربیت دینی دانش آموزان

طراحی نخستین سیستم یکپارچه فارغ التحصیلی الکترونیک توسط برنامه نویسان زاهدانی

میوه ها، مفیدترین و طبیعی‌ترین منابع تغذیه

معلم در قرن بیست ویکم چگونه باشد

چرا برخی کودکان از رفتن به مدرسه میترسند؟

تربیت ,دینی ,مدرسه ,دانش ,آموزان ,آسیب ,تربیت دینی ,دانش آموزان ,دینی دانش ,راهکارهایی برای ,معلم، برنامه ,تربیت دینی، معلم، ,دینی، معلم، برنامه ,معلم، برنامه درسی، ,دانش آموزان، دوستان،